Europa, reż. Franciszka Themerson, Stefan Themerson, 15 min, 1932, Polska

Film powstał w oparciu o futurystyczny poemat Anatola Sterna pt. Europa, opublikowany w 1929 roku i był pierwszym polskim filmem awangardowym.

W 1940 roku skradziony przez nazistów z laboratorium filmowego Vitfer w Paryżu, w 2019 roku odnaleziony został przez Instytut Pileckiego w Bundesarchiv w Berlinie. Poemat Sterna opowiadał o kryzysie społecznym i utracie sprawiedliwości moralnej, a także ukazywał Europę na skraju przepaści. Stern nazywał go „suchą kroniką tragedii, nieszczęścia, mądrości i nikczemności Europy”.

Stefan i Franciszka Themersonowie nakręcili film na podstawie poematu, przekładając jego słowa na język ruchomych obrazów, w których wykorzystali fotogramy i kolaże. Krótkometrażowy, niemy i czarno-biały film powstał w latach 1931–1932 w Warszawie, a konkretnie w sypialni Themersonów w ich mieszkaniu na ul. Królewskiej. Film na ekranie budził równie wiele emocji, co poemat na kartach książki.

Europa była pierwszym filmem Themersonów. Gdy w 1938 roku przeprowadzili się do Paryża, by tam kontynuować swoją pracę, zabrali ze sobą Europę i pozostałe filmy. W 1940 roku, około sześć miesięcy po wybuchu II wojny światowej, Stefan zdeponował wszystkie pięć filmów Themersonów w laboratorium filmowym Vitfer w Paryżu, skąd wykradli je naziści. Po raz ostatni Europa była wyświetlana w Polsce we wczesnych latach 30. W Londynie, gdzie Franciszka znalazła się w 1940, a Stefan w 1942 roku, Themersonowie nakręcili jeszcze dwa filmy. Kontynuowali też swoją pracę w innych obszarach: Franciszka malowała, rysowała i tworzyła projekty graficzne dla teatru i do publikacji, a Stefan pisał powieści, wiersze i eseje. W 1948 roku otworzyli swoje wydawnictwo – Gaberbocchus Press – i w 1962 roku opublikowali angielskie wydanie Europy: nieco mniejsze od oryginału facsimile. Tekst poematu został opatrzony przedmową Oswella Blakestona i wstępem Michaela Horovitza, a autorami przekładu byli Stefan Themerson i Michael Horovitz.

Na końcu publikacji umieszczono również ocalałe fotosy z filmu i niektóre z recenzji filmu z początku lat 30. W 1983 roku, we współpracy z London Film Makers Co-op, Stefan Themerson stworzył 9-minutową rekonstrukcję filmu na slajdach, z dźwiękiem na taśmie, wykorzystując ocalałe fotosy z filmu. Angielski tekst poematu czyta w tej wersji John Claus. W 1988, roku śmierci Franciszki i Stefana, Piotr Zarębski nakręcił Europę II, na temat której korespondował wcześniej ze Stefanem.

Kolejnym wydarzeniem w historii Europy było odnalezienie oryginału filmu w berlińskim Bundesarchiv, czego dokonał w 2019 roku Instytut Pileckiego.

Wstęp

Wstęp wolny, liczba miejsc ograniczona. Bezpłatne wejściówki będą do odebrania w kasie Kina Iluzjon przed seansem.

Dodatkowe pokazy filmów o Themersonach

Wszystkich chętnych zapraszamy także na dodatkowy pokaz dokumentu o twórczości Franciszki i Stefana Themersonów, który odbędzie się w piątek o godzinie 20:30 w Kinie Iluzjon (Themerson and Themerson, reż. Wiktoria Szymańska, 2011, 53 min.).

W piątek, 15 października, o godzinie 21:00 rozpoczyna się także Weekend z Themersonami na Ninatece! Jako przedłużenie niezwykłego – i jedynego w Polsce – pokazu filmu Themersonów Europa w Iluzjonie serwis Ninateka zaprasza do obejrzenia filmu dokumentalnego Themerson and Themerson Wiktorii Szymańskiej oraz 3 filmów Franciszki i Stefana Themersonów: Przygoda człowieka poczciwego, Calling Mr. Smith  i Oko i ucho.

Współpraca i partnerzy

Pokaz odbywa się we współpracy z Jasią Reichardt, siostrzenicą Franciszki Themerson i opiekunką spuścizny artystów, a także partnerami pokazu: Themerson Estate, Lux Film oraz Fixafilm.

Ilustracja: kadr z filmu Europa, reż. S. Themerson, F. Themerson, (c) Themerson Estate